معرفی مجموعه کتاب با موضوع حدوث العالم

عنوانی کلی برای کتابهای بسیاری که دانشمندان و فیلسوفان و متکلمان مسلمان به ویژه شیعه‌ی اثنی عشری درباره‌ی آفریده بودن و نوپدید بودن جهان (و ردّ قدیم و ازلی بودن آن) تألیف کرده‌اند. مسأله‌ی حادث یا قدیم بودن جهان عمدتاً روی محور دو مشکل بنیادی می‌چرخد. اگر جهان حادث انگاشته شود، این پرسش به میان می‌آید که چگونه از پهنه‌ی نیستی به گستره‌ی هستی آورده شد و به تعبیر فردوسی خداوند چگونه «ز ناچیز، چیز آفرید». اگر جهان ازلی تصور شود اشکال وجود داشتن قدیم دیگر به جز ذات حق متعال مطرح می‌گردد که متکلمان مسلمان به ویژه شیعه‌ی اثنی عشری راه حل خودپسند قدمت ذاتی و عرضی و تقدّم و تأخّر ذاتی و عرضی و زمانی و غیرزمان را مطرح کرده‌اند. این از نظر عقلی و منطقی کاملاً قابل قبول است. برخی از دانشمندان شیعی که در این زمینه اثری پدید آورده‌اند، بدین گونه‌اند: 1) فضل بن شاذان، ابومحمد ازدی نیشابوری، راوی امام جواد (علیه السلام). او را اثر دیگری به نام اثبات الرجعة است که هر دو را نجاشی از اثار او یاد کرده است؛ 2) نوبختی، ابوسهل اسماعیل بن علی نوبخت. ابن ندیم برای او کتابی به عنوان حَدَث العالم یاد کرده است که گویا مقصود حدوث العالم باشد. شیخ الطایفه ابوجعفر محمدبن حسن طوسی (م 460 ق) نیز به همین عنوان از آن یاد کرده است؛ 3) میرداماد، امیر محمدباقر بن محمد حسنی استرابادی اصفهانی (م 1040 ق) فیلسوف و عارف و عالم و حکیم بزرگ شیعی امامی. او را رساله‌ای است به عنوان حدوث العالم ذاتاً و قدمه زماناً. چنان که از نام اثر پیداست او قایل به قدیم بودن زمانی و حادث بودن ذاتی جهان است. اثر او در سال 1315 ق در تهران جزو قبسات (مجموعه‌ی هفت رساله) به چاپ رسیده است؛ 4) صدرالمتألهین، محمدبن ابراهیم قوامی شیرازی (م 1050 ق)؛ 5) لاهیجی، ملا عبدالرّزاق بن علی قمی عالم و شاعر بزرگ امامی متخلص به «فیاض» در گذشته‌ی 1051 ق او را رساله‌ای عربی به نام حدوث العالم است. نویسنده‌ی روضات‌الجنات از این اثر نام برده است؛ 6) طغایی کمره‌ای، شیخ الاسلام علی نقی بن ابی‌العلاء محمدهاشم کمره‌ای شیرازی اصفهانی رهبر دینی مردم اصفهان (م 1060ق) صاحب ریاض گوید: از جمله آثار او رساله‌ی بزرگ و لطیفی درباره‌ی حدوث عالم است که مطالب آن را از کتاب خود المقاصد العالیة فی الحکمة الیمانیة گرفته است و شامل دلایل نقلی و عقلی بر حادث بودن جهان است. باید یادآوری کرد که المقاصد العالیة دارای چند باب به عنوان «مقصد» است که مقصد نهم آن درباره‌ی حدوث عالم است و این مقصد را مؤلف به صورت مستقل نیز بازنویسی کرده است. نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه‌ی هادی کاشف الغطاء موجود است. به هر حال، این در حقیقت یک تألیف مستقل نیست بلکه همان مقصد نهم اثر مهم طغایی است؛ 7) شمسا گیلانی، شمس‌الدین محمد محقق و حکیم بلند آوازه‌ی شیعی امامی. وی به شیوه‌ی فیلسوفان حدوث عالم را روشن کرده است. او در اثر خود از حواشی خویش بر الهیات تجرید و شرح جدید آن و از حواشی خضری یاد کرده و مطالبی از جلسات استاد خود میرداماد آورده و بر آن خرده گرفته است. به هر حال، او بر خلاف استاد خود قایل به حدوث دهری عالم است و این گفته‌ای است که صدرالمتألهین آن را رد کرده و شاگردش ملا محسن فیض کاشانی دنبال او را گرفته است. نسخه‌ی خطی مؤلف به شماره‌ی 200 (عربی) در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود؛ 8) فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی (ملا محسن)، عارف و حکیم بزرگ شیعی امامی (1007-1091ق). او را اثری به زبان عربی به نام لبّ‌القول فی معنی حدوث العالم است که با عنوانهایی چون تمهید، اصل، فصل نگاشته شده است در حدود 370 بیت است. آقا بزرگ تهرانی چند نسخه‌ی خطی از آن را نشان می‌دهد: نسخه‌ای ضمن مجموعه‌ی وقفی حاج عماد خراسانی بر کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (باید در این باره بررسی و پژوهش گردد)؛ ضمن مجموعه‌ای به خط سید حسین بن نورالدین جزایری نزد ملا صالح جزایری؛ نسخه‌ای به خط ملا محمد علی رضا طارمی که در 1276 ق نگارش یافته است؛ نسخه‌ای به قلم عالم بزرگ محمدبن ابراهیم طالقانی قزوینی نجفی که آن را در 1140 ق نگاشته است و در کتابخانه‌ی آیت‌الله بروجردی موجود است. همه‌ی این نسخه‌ها را آقا بزرگ دیده است؛ 9) نعیم طالقانی، دانشمند شیعی ایرانی سده‌ی دوازدهم هجری. او را اثری به نام حدوث العالم به زبان عربی است که دارای مقدمه و سه فصل است: مقدمه، درباره‌ی معنی حدوث و قدم،؛ فصل اول درباره‌ی دلایل حدوث؛ فصل دوم، یاد کردن شبهات فیلسوفان و رد آن؛ فصل سوم، قدم بر عموم و حدوث شخصی. وی این کتاب را در شوال 1136 ق در طالقان به پایان برده است. نسخه‌ای خطی به شماره‌ی 2023 (مجموعه‌ی شماره‌ی ششم از آن) در کتابخانه‌ی آیت‌الله مرعشی در قم نگهداری می‌شود؛ 10) حزبن، محمدعلی بن ابی طالب مشهور به علی حزین (م بنارس 1181ق). او را رساله‌ی مختصری به زبان فارسی به نام حدوث العالم است که آقا بزرگ می‌گوید نسخه‌ای از آن را در کتابخانه‌ی آیت‌الله صدر دیده‌ام؛ 11) اصطهباناتی، محمدباقر بن عبدالمحسن (شهید در 1326 ق). وی عالم شیعی بزرگی بود که میان معقول و منقول جمع کرد و در اصفهان نزد محمدباقربن محمدتقی نویسنده‌ی حاشیه‌ی معالم درس خواند و سپس به نجف رفت و در معارف امامیه تبحر کامل یافت و به شیراز برگشت و مرجع مردم شد تا جان در راه جانان باخت. وی را کتابی به عنوان حدوث‌العالم است که آن را به اشاره‌ی سید شیرازی نگاشته است. کتاب دارای پنج مقدمه، سه مقصد و خاتمه است که حدود 1300 ق از نگارش آن فراغت یافته است. کتاب را علامه محمدحسین کاشف الغطاء (1294-1373ق) استنساخ کرده است (از روی دست خط نویسنده). این کتاب اکنون در کتابخانه‌ی خانوادگی کاشف‌الغطاء یا کتابخانه‌ی امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نجف اشرف است؛ 12) مدرسی کبیر، امیر سید علی (1329 ق). وی جزو آثار خود کتابی به نام حدوث‌الاجسام را یاد کرده است؛ 13) نیشابوری نجفی، میرزا عبدالجواد بن سلیمان از طبقه‌ی شاگردان شیخ جعفر کاشف‌الغطاء. او را اثری به نام حدوث‌العالم است که نسخه‌ی خطی مؤلف پیوست اصول الفقه اوست و آقابزرگ تهرانی آن را دیده است؛ 14) تنکابنی، حسن بن ابراهیم. او را اثری است به نام رسالة فی اثبات حدوث‌العالم به زبان عربی. نسخه‌ای خطی از این رساله ضمن مجموعه‌ی 735 (شماره‌ی 14 آن) در کتابخانه‌ی دانشکده‌ی الهیات تهران موجود است که به کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران انتقال یافته است.
کتابنامه :
الذریعة، 89/1، 293/6، 281/18؛ فهرست نسخ خطی کتابخانه‌ی ملی، 521/10؛ الفهرست (ترجمه‌ی تجدّد)، 33؛ فهرست کتابخانه‌ی مرکزی (اهدایی مشکوة)، 3/ بخش 1، 247؛ فهرست مرعشی، 27/6؛ فهرست کتابهای چاپی عربی، 413، 698.

منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.